Đặng Giang
Đó là câu chuyện của những người trẻ đang miệt mài gây dựng
lại nghề gốm ở làng gốm Dưỡng Động, xã Minh Tân, huyện Thủy Nguyên, thành phố
Hải Phòng. Trải qua bao biến cố, vùng đất từng một thời vang danh với nghề gốm
truyền thống này đã có lúc đứng bên bờ vực bị thất truyền và xóa sổ hoàn toàn.
Nhưng với mong ước làm hồi sinh lại một làng nghề, họ đã làm nên một bức tranh
gốm và câu chuyện mang tên Vũ Đức Huy và Nguyễn Viết Thắng.
Họa sĩ điêu khắc Nguyễn Viết Thắng
Từ xa xưa, vùng đất bãi nằm ven con sông Giá - một chi lưu
đổ ra cửa Bạch Đằng đã được thiên nhiên ban tặng chất đất dẻo quánh có cái tên
rất gợi là “trúc thôn hoa đào” - loại đất chỉ có thể lấy được ở các “đượng”,
tức các cồn nổi giữa dòng sông Giá, có thể tạo màu tự nhiên mà không cần pha
trộn. Từ nguồn đất này, người làng Dưỡng Động vốn khéo tay, hay lam hay làm đã
tạo dựng nên nghề làm gốm truyền từ đời này sang đời khác. Theo lời của một số
bậc cao niên sành chơi đồ gốm cổ, hàng trăm năm trước, thương hiệu gốm Dưỡng
Động nổi tiếng không kém các làng nghề như Bát Tràng (Hà Nội), Chu Đậu (Hải Dương), Phù Lãng (Bắc Ninh)... Những nghệ
nhân, thợ giỏi của làng ngày ấy đã tạo ra bộ ấm chén da Chu
với màu men và kiểu dáng thanh nhã, tinh tế, càng ngắm càng cảm thấy ấm áp. Khi
ấy, người người, nhà nhà làm không nghỉ tay, các lò nung chạy hết công suất mà
vẫn không đủ đáp ứng những đơn đặt hàng trong nước. Thậm chí, gốm Dưỡng Động
cũng đã xuống thuyền theo các lái buôn nước ngoài trong những hải trình dài về
tới châu Âu hoặc vùng Đông Á.
Lớp trước truyền lớp sau, tên tuổi gốm sứ Dưỡng Động ngày
càng được khẳng định. Khu vực làng gốm còn được đặt cho một cái tên khác cũng
rất “gốm”: Xóm Lò! Người làng gốm tự hào với nghề, tự hào với chất lượng của
từng sản phẩm mang xuất xứ quê mình. Trong chiến tranh, các nghệ nhân gốm đã cùng
nhau chia sẻ nghề riêng, cùng thành lập Hợp tác xã (HTX) gốm sứ Minh Khai, tạo
ra các sản phẩm mang lại giá trị kinh tế cao như đồ gốm, sứ gia dụng, gốm sứ
trang trí và cả ống thoát nước phục vụ cho các công trình xây dựng.
Nghề gì rồi cũng có lúc hưng lúc mạt, gốm Dưỡng Động kém may
nên không thoát khỏi quy luật ấy. Đầu những năm 1980, cũng giống như các làng
nghề khác, gốm Dưỡng Động không địch nổi sự cạnh tranh của các sản phẩm cùng
loại đến từ thị trường Trung Quốc, sản phẩm ống nước cũng được thay thế bằng
các nguyên liệu tiện dụng hơn, hoạt động của HTX Minh Khai cũng vì thế mà tan
rã. Dân xóm Lò chẳng còn cách nào khác là bám vào mấy sào ruộng khoán ít ỏi,
hoặc bỏ lên thành phố làm thuê hoặc sang xã bạn làm nghề thổ mộc.
Là một người được sinh ra và lớn lên cùng gốm, khi đôi bàn
tay biết nhào đất, tạo hình thì cũng là lúc những lò gốm cuối cùng dần bị phá
bỏ, Vũ Mạnh Huy luôn đau đáu một quyết tâm từng bước hồi sinh nghề gốm truyền thống.
Sinh năm 1972, nhưng người nghệ nhân trẻ này đã có 17 năm lăn lộn tại nhiều
làng nghề gốm sứ nổi tiếng như Bát Tràng, Phù Lãng để cùng trao đổi kinh nghiệm
với bè bạn và học hỏi thêm những phương pháp mới. Năm 2003, anh trở về quê
hương, bắt đầu gây dựng cơ sở sản xuất gốm, sứ tại địa phương theo mô hình gia
đình. Thời gian đầu, anh mượn lại cơ sở vật chất của HTX Minh Khai, mua sắm đồ
nghề, xây dựng lò nung gốm sứ theo phương pháp thủ công, mời những người có tay
nghề, còn tâm huyết với nghề hợp tác cùng phát triển sản xuất, rồi dần dần xây
dựng một hệ thống nhà xưởng của riêng mình. Tuy mô hình sản xuất chưa thật sự
đồ sộ nhưng với hơn 10 người thợ lành nghề, cách phân công công việc, bố trí lịch
trình sản xuất hợp lý nên xưởng gốm nhỏ này vẫn đạt được hiệu suất kinh doanh
khá tốt, tạo thu nhập ổn định cho người lao động. Mặt hàng chính của xưởng hiện
nay chủ yếu là những sản phẩm cổ truyền phục vụ nhu cầu chơi sinh vật cảnh, đồ
thờ cúng và trang trí nội ngoại thất, cung cấp cho thị trường Hải Phòng và các
tỉnh lân cận.
“Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”, ước mơ tìm
lại tên cho gốm cổ Dưỡng Động của Vũ Mạnh Huy được nhiều bạn bè ủng hộ. Một
trong số đó có họa sỹ điêu khắc Nguyễn Viết Thắng, người đã “chung lưng đấu
cật” cùng anh Huy nhiều năm trên con đường khôi phục lại nghề cũ. Là một nghệ
sỹ có nhiều năm làm việc cho các công ty gốm sứ mỹ nghệ có tiếng, chuyên sáng
chế mẫu mã, sản phẩm mới phục vụ nhu cầu của bạn hàng nước ngoài. Có thể nói,
thế mạnh của Nguyễn Viết Thắng là mỗi sản phẩm anh tạo ra đều có đường nét
riêng, hình thái điêu khắc cũng tạo được nhiều dấu ấn khác biệt. Hiện, người
họa sỹ trẻ này cũng đang ấp ủ dự định cùng với nghệ nhân Vũ Mạnh Huy tạo được
một bộ sản phẩm độc đáo mang thương hiệu gốm Dưỡng Động, Minh Tân, tạo nên niềm
tự hào về gốm truyền thống của Hải Phòng.
Trò chuyện với họ, tôi đã quan sát rất kỹ để hiểu được
nguyên nhân nào đã gắn kết hai tính cách, hai con người này lại với nhau. Nếu
Vũ Mạnh Huy nhẹ nhàng, rủ rỉ và mười phần lành lẽ, mộc mạc như đất làng thì
Nguyễn Viết Thắng hào sảng tư chất nghệ sỹ, tài hoa với nhiều ý tưởng làm tranh
gốm và đồ gốm tinh xảo. Có lẽ niềm đam mê gốm cổ, mong muốn chấn hưng phong
trào trang trí gốm đúng chất Việt, không bị ảnh hưởng, lai căng nước ngoài đã
là thứ keo bền chặt nhất gắn kết họ.
Vũ Mạnh Huy say sưa chia sẻ với tôi về những điều mà anh đã
vỡ ra được trong quá trình làm nghề. Dẫu đã nhiều lần đến thăm các làng gốm nổi
tiếng từ Nam tới Bắc, nhưng hôm nay, tôi mới thực sự có dịp được nghe tường tận
quy trình làm gốm, mới thấy được để có một chiếc bát, một chén trà hay một lọ
hoa, người thợ gốm đã vắt sức mình ra với đất. Từ các “đượng” nổi trên sông
Giá, người ta phải đào sâu 1,5m để bỏ đi lớp đất mặt mới có thể lấy được tầng
đất phù sa lốm đốm trắng đỏ, gọi là “trúc thôn hoa đào”. Đất này được cho qua
máy đùn để loại sỏi nhỏ rồi phơi khô. Khi đất đã tơi thì phải đập nhỏ cho vào ngâm
ủ đủ thời gian để đất tan, rồi trang đều cho đất đủ loãng để có thể cho vào
lọc. Sau khi lọc kỹ, một lần nữa đất được để lắng rồi lên quả đất, vò kỹ để đẩy
không khí ra. Sau từng ấy công đoạn, đất lúc này mới sẵn sàng lên bàn xoay.
Thời gian đầu lò gốm của anh Huy chủ yếu là làm thủ
công, sử dụng lò nung gốm, sứ bằng than, củi..., dần dần, một số công
đoạn được
thay thế, hỗ trợ bằng máy móc như máy nghiền đất, nghiền men, nghiền màu
hay
bàn tiện máy... và xây dựng lò nung bằng ga để giảm thiểu ô nhiễm môi
trường. Song,
họa sỹ Nguyễn Viết Thắng cũng cho chúng tôi biết thêm rằng, các anh luôn
tự
nhắc nhở bản thân không được quá lạm dụng vào công nghệ mới mà chủ yếu
là phát huy tính thủ công cuả nghề truyền thống. Có như vậy, các sản
phẩm sẽ không hoàn toàn
giống nhau mà lại giữ được hồn gốm Việt, mộc mạc, tinh tế, có chiều sâu
và càng
nhìn ngắm lại càng thấy ấm áp, gần gũi.
Cơ sở sản xuất của nghệ nhân Vũ Mạnh Huy hiện quy tụ được khá
đông những người thợ có tay nghề và thực sự tâm huyết, đam mê làm gốm. Trước
khi chúng tôi ra về, anh Vũ Lê Huy, một nghệ sĩ gốm và sơn mài vội bước ra
từ khu chế tác. Khuôn mặt còn lấm màu vẽ, đôi tay còn vương bùn đất nhưng ánh
mắt thật sáng và nụ cười đầy tự tin: “Nhờ nhà báo viết giúp rằng, chúng tôi
quyết tâm gây dựng lại thương hiệu gốm Minh Tân, để bất cứ ai cầm sản phẩm của chúng
tôi lên sẽ phải bật thốt rằng: Ồ, Hải Phòng cũng có những đồ gốm tinh xảo và
đẹp thế này sao!”.
Từ câu nói của người thợ gốm ấy, tôi biết các anh đã gắn bó
với nhau thành một đại gia đình. Dẫu ở nơi này, thu nhập của họ còn khiêm tốn
nhưng họ có chung một chí hướng, một tình yêu, một niềm tự hào về nghề truyền
thống quê hương. Chỉ cần có vậy thôi, cũng đã đủ để đặt niềm tin rằng, họ sẽ
thành công.
Đặng Giang
(Bài đăng trên báo Biên Phòng 16/02/2012)
Các bài khác:
